Bu makalede Vatikan Kütüphanesi’nin Vaticani arabi, Borgiani arabi, Barberiniani orientali ve Rossiani koleksiyonlarında bulunan 110 adet Kur’ân elyazması incelenmiştir. Bu yazmalara dair buraya kadar sunulan bilgiler çerçevesinde genel değerlendirmelerimizi şu şekilde özetleyebiliriz: Yazmaların en fazla olduğu
koleksiyon Vaticani arabi’dir. Bunların sayılarına göre koleksiyonlardaki dağılımı şöyledir: Vaticani arabi 73, Borgiani arabi 25, Barberiniani orientali 11 ve Rossiani 2 adet elyazma Kur’ân veya Kur’ân cüzleri içermektedir. Kur’ân elyazmalarının sayısının en fazla olduğu dönem X/XVI. (25 adet) ve XI/XVII. (27 adet) yüzyıllardır.
Dört koleksiyonda toplam 21 adet mushaf (el-Fâtiha’dan en-Nâs’a) mevcuttur. Bunlar: Vat. Ar. 195, 202, 204, 231, 500, 895, 931, 934, 939, 1484, 1502, 1588, 1597, 1616; Barb. Or. 71, 91, 128; Borg. Ar. 61, 64; Ross. 869, 879. Bunların en kadimi IX/XV. yy. nüshaları Vat. Ar. 195, 202 ve 1484; günümüze en yakın nüshalar ise
XIII/XIX. yy. olarak tarihlendirilen Vat. Ar. 931, 1616 ve 1602’dir. Nüshaların yazıldığı ve ait olduğu yıla ilişkin bilgiler ya elyazmaların protokol sayfasında ya da ketebe kaydında bulunabilmektedir.
Kütüphane’ye farklı coğrafyalardan gelen Kur’an yazmalarında kullanılan hat çeşitleri şunlardır: ġubārī-Farisī (1 yazma), muḥaḳḳaḳ-Farisī (1 yazma), muḥaḳḳaḳ-Osmanlı (1 yazma), muḥaḳḳaḳ-reyhanī-Memlük (1 yazma), nesḫīsu̠
lus-̠ Osmanlı (1 yazma), ġubārī (2 yazma), kūfī (4 yazma), nesiḫ-Farisī (6 yazma), nesiḫ (8 yazma) maġribī (19 yazma) ve nesiḫ-Osmanlı (66 yazma). Mushaflardaki eksik kısımların farklı bir el tarafından tamamlaması sonucunda bazı nüshaların iki ve daha fazla hat içermesi söz konusu olmuştur. İncelediğimiz yazmalar içerisinde maġribī nüshaların üç temel dönemi vardır: VI/XII; VIII/XIV; IX/XV. yüzyıllar. Bu yazmalarda metinlerin koyu kahverengi,
harekelerin koyu kırmızı, şedde ve cezmlerin mavi mürekkepli, hemze işaretlerinin turuncu yazılması ve âyet sonlarının tezyinli daire şeklinde olması VI-VII/XII-XIII. yy. nüshalarında görülmektedir. Aynı özellikler VIII/XIV. ve
IX/XV. yy. yazmalarında da mevcuttur. Bu maġribī nüshalar içerisinde secde kelimesinin, secde âyetinin hizasında yazılması da bir VI-VII/XII-XIII. yy. mushafında yer almıştır. Sûre başlıklarında sûre isimleri VI-VII/XII-XIII. yy. elyazmalarında yazılmıştır. İncelediğimiz elyazmaları içerisinde nesiḫ-Osmanlı nüshaların beş temel
dönemi vardır: IX/XV; X/XVI; XI/XVII; XII/XVIII; XIII/XIX. yüzyıllar. Âyet sonlarının kırmızı mürekkeple üçgen şeklinde üç nokta ve ters virgüle benzeyen bir formda belirtilmesi IX/XV. yy. nüshalarında bulunmaktadır. Bu yüzyıl elyazmalarında âyet sonlarında âyet numaraları yazılmamıştır. Bununla birlikte günümüz mushaflarında mevcut özelliklerin kadim örneklerini bu yüzyıla ait bir yazmada (Vat. Ar. 195) görmek mümkündür. Bunlar: Vakıf işaretleri kırmızı yazılmıştır. Secde ibaresi, secde âyetinin bulunduğu satırın sonunda siyah mürekkeple belirtilmiştir.
Ḥizb kelimesinin sayfa kenarında yazılmış olduğu görülmektedir. Sûre başlıklarında sûrenin ismi, Mekkî-Medenî bilgisi ve âyet sayısı yer almaktadır. Sayfa sonlarında taʿḳībe bulunmaktadır. X/XVI. yy. Kur’an yazmalarının sonunda kunut dualarının ve ilk kez hatim duasının yer aldığı görülmüştür. Bu yüzyıla ait
bir nüshanın (Barb. Or. 72) sûre başlıklarında “Mekkî” yerine “Mekke’de nâzil oldu” veya “Medenî” yerine “Medine’de nâzil oldu” ifadeleri yer almaktadır. Bir XI/XVII. yy. elyazmasında (Borg. Ar. 184) cuzʾ numaralarının rakamla da yazılmış olduğu görülmektedir. Yazma mushaflarda “ ربع حزب, نصف حزب ” gibi ibareleri
XII/XVIII. yüzyılda görmekteyiz.
Kur’ân elyazmaları içerisinde sayfa sayısı en fazla olan nüsha Vat. Ar. 884 (506 sayfa); sayfa sayısı en az nüsha Vat. Ar. 1785’tir (9 sayfa). Kur’ân yazmaları içerisinde bir sayfada en az satır sayısı olan nüsha Vat. Ar. 1486 (3 satır); satır sayısı en fazla nüsha Vat. Ar. 1731 (24 satır). Nüshaların satır sayıları 3, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 15, 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24 arasında değişmekte ve bir sayfadaki toplam satır sayısı hem tek hem çift olabilmektedir.
Sayfa sonlarında bir sonraki sayfanın ilk kelimesi (taʿḳībe) harekeli (Vat. Ar. 230, 500, 884; Barb. Or. 28), harekesiz (Vat. Ar. 223, 224, 389, 595, 939, 1591, 1616) ve bazıları harekeli bazıları harekesiz (Barb. Or. 71, 72; Borg. Ar. 23, 263) yazılabilmiştir.
Kur’ân elyazmalarının sûre başlıklarında sûrelerin tevkîfî veya ictihadî isimleri olduğu gibi kaynaklarda tespit edemediğimiz isimleri de yer almaktadır. Bu isimler X/XVI, XI/XVII ve XII/XVIII. yüzyıllara ait yazmalarda bulunmaktadır. Tefsir literatüründe sûrelerin nüzul dönemine dair ihtilaflar, elyazmaların sûre başlıklarında yer alan Mekkî-Medenî bilgilerine yansımıştır. Yazma mushaflar üzerinde tashihler yapılmıştır. Bu düzeltmeler yazım esnasında da olmuş olabilir ya da yazım aşaması bittikten sonra mushafın, tedavüle girmeden, mukabele edilmesi sırasında fark edilerek yapılmış olabilir. Kur’ân yazmaları üzerinde görülen bu yazım hataları ezberden yazılmış olma ihtimalini düşündürmektedir. Yazım esnasında müşabihine kayma söz konusu olabilmiştir. Başka bir nüshaya bakarak yazan bir müstensih de benzer hatalar yapabilir. Yazmalarda el-Bakara Sûresi’nin yer aldığı serlevha sayfasının kapsadığı âyet miktarı farklı uzunluklarda olabilmektedir. Bu sayfalarda sûrenin şu ifadelerle
tamamlandığı görülmektedir: hum yūḳinūn/4’üncü âyetin sonu (Vat. Ar. 931, 1484, 1616), ve-mā unzile/4’üncü âyetin ortası (Vat. Ar. 935) ve humu’lmufliḥūn/ 5’inci âyetin sonu (Vat. Ar. 1602; Barb. Or. 72, 90; Borg. Ar. 263).
Nesiḫ-Osmanlı yazmalarında metinde siyah mürekkep, cuzʾ, ḥizb ve vakıf işaretlerinde ve sûre başlıklarında ise kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Maġribī hat ile yazılmış nüshalarda koyu kahverengi (metin), mavi (şedde ve cezm işaretleri için) ve turuncu (hemze için) mürekkepler de bulunmaktadır. Kütüphane’de yer alan Kur’ân elyazmalarında tezyinin en sık görüldüğü bölümler nüshanın serlevha sayfası, sayfa kenarları, sûre başlıkları, ʿaşr, cuzʾ ve ḥizb tezyinleridir.
Kütüphane’de en küçük boyuttaki elyazma Vat. Ar. 924 numarada kayıtlıdır. Sekizgen bir kutuda olan bu nüsha dairesel formdadır ve çapı 4,5 cm’dir. En büyük boyuttaki (monumental) elyazma ise Vat. Ar. 1484 numaraları nüshadır ve ebatı 54 x 42 cm’dir. Bir elyazma nüshanın ciltlerine ilişkin değerlendirme yapabilmek ayrı bir
uzmanlık gerektirmektedir. Dolayısıyla Kütüphane’deki elyazmalarının ciltlerinin niteliklerine dair tespitlerimiz genel bilgiler çerçevesindedir. Bu bağlamda ciltler konusunda ilk tespit, çoğunun sonradan yapılmış yani nüshayı korumak amacıyla yazıldığı tarihten daha sonraki bir dönemde eklenmiş olduğudur. Elbette istisnai
olarak orijinal ciltli nüshalarda bulunmaktadır. Ciltlerin malzemesi deri veya mukavvadır. Ciltleri miklebli olan elyazmaları mevcuttur.376 Ciltleri hem köşebentli hem miklebli nüshalar da bulunmaktadır.377 Vat. Ar. 708 (X. yy.) deri kapağı orijinaldir ve ortasında süslemenin olduğu bir nüshadır. Vat. Ar. 931 deri cildi miklebli ve yaldızlı süslemelidir. X/XVI. yüzyıla ait Vat. Ar. 230 numaralı nüshasının sırt kısmında “ لَا یَمَسُّھُ اِلَّا الْمُطَھَّرُونَ ” (Vâkıa 56/79) âyeti yazılıdır. Barb. Or. 90 numaralı nüshanın mikleb kısmında ise “ ”لَا یَمَسُّھ اِلَّا الْمُطَھَّرُونَ تَنْز۪یلٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ینَ
(Vâkıa 56/79-80) âyetleri yazılıdır. Sonuç olarak, Kur’ân elyazmaları üzerine yapılan incelemeler mushaf yazımının
farklı özelliklerini ortaya çıkarmaktadır. Zira her bir yazmanın fiziksel ve muhteva karakteristiği vardır. Bazı yazmalar sûre isimleri, sûrelerin Mekkî- Medenî bilgisi, âyet sayısı gibi ʿulūmu’l-Ḳurʾān konularına dair bilgiler de içermektedir. Dolayısıyla İslâmî ilimler alanında Kur’an yazmalarının muhteva ve fiziksel özelliklerini ele alan lisansüstü düzeyde derslerin ihdas edilmesi Kur’an tarihi ve tefsir araştırmalarını güçlendirecektir.
https://www.academia.edu/35451600/A_Study_on_Qur%CA%BE%C4%81n_Manuscripts_in_the_Vatican_Library_in_terms_of_Physical_and_Content_Features_Vatikan_K%C3%BCt%C3%BCphanesi_ndeki_Kur_%C3%A2n_Elyazmalar%C4%B1_%C3%9Czerine_Bi%C3%A7im_ve_%C4%B0%C3%A7erik_A%C3%A7%C4%B1s%C4%B1ndan_Bir_Ara%C5%9Ft%C4%B1rma
