İlk öncelikle Talmud (1) nedir ona bakalım. Talmud (תלמוד) ibranice L-M-D (ל־מ־ד - öğrenmek, çalışmak) (2) kökünden geliyor ve manası “öğretim” demek. (3)
Yahudi dini literatüründe yazılı (Tanah) ve sözlü (Mişna-Talmud) Tevrat olmak üzere iki tür Tevrat’tan söz edilmektedir. Yazılı Tevrat, bugün elimizde Tanah (Tora-Neviim-Ketuvim) olarak bilinen Yahudilerin kutsal kitabıdır. Sina’da Hz. Musa’ya verildiğine inanılan Tevrat, Tora olarak bilinir ve yazılı Tevrat’ın en kutsal ve en önemli kısmını oluşturur. Nitekim sinagoglarda okunan ve Sefer Tora adı verilen rulo şeklindeki metinler de Tanah’ın sadece Tora kısmını içermektedir. Yahudi tarihi boyunca yazılı ve sözlü Tevrat’ın bazı kısımlarını kabul etmeyen gruplar çıkmıştır. Bunlar arasında Sadukiler ve Karailer, Mişna ve Talmud’u reddederek sadece Tanah’ı kabul etmektedirler. Samiriler ise Mişna ve Talmud’a ek olarak Tanah’ın Neviim ve Ketuvim bölümünü de kabul etmemektedirler. Samirilere göre tek kutsal metin, Hz. Musa’ya Sina’da verildiğine inanılan Tanah’ın ilk kısmı olan Tora’dır.
Mişna ve Talmud’u dinin temel metinleri olarak gören Yahudilere göre Tanrı, Hz. Musa’ya Tevrat’ı verirken aynı zamanda kuralların açıklamalarını da sözlü olarak öğretmiştir. [1] Bu açıklamalar, Tevrat’ın ve dolayısıyla Yahudi inancının nasıl uygulanıp yaşanacağına dair bilgileri içermektedir. Hz. Musa şifahi olarak edindiği bu bilgileri Yeşu’ya (Yuşa), Yeşu din önderlerine (zkanîm), onlar peygamberlere (neviim), peygamberler de büyük kurulun üyelerine (anşey kneset ha-gdola) ileterek nesilden nesile aktarmışlardır. [2] Asırlar boyunca sözlü olarak nakledilen bu bilgiler, M.S. 200’lü yılların başında Filistin coğrafyasında Rabbi Yehuda ha-Nasi (ö.217) tarafından bir araya getirilerek Mişna adı altında iki kapak arasına alınmıştır.
İbranice kaleme alınan Mişna’da görüşlerine yer verilen âlimler, Tannaim olarak isimlendirilmektedir. Mişna, altı ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar; zeraim (ziraat), moed (dini günler), naşim (kadınlar), nezikin (cezalar), kodaşim (Mabed ve ibadet kuralları) ve taharot’tur (temizlik). Bu altı bölümde toplam altmış üç alt başlık yer almaktadır. Mişna, kitaba ad olmanın yanında metin içerisindeki her bir açıklama ya da hüküm için de kullanılmaktadır. Bu anlamda ayet ve hadis kelimeleri gibi cins isimdir. Bu çerçevede atıflar, “Şabat risalesinin üçüncü bölümünün ikinci mişnası” şeklinde kullanılmaktadır.
Mişna’nın derlenmesini takip eden asırlarda (MS. 200-550), dönemin iki büyük Yahudilik merkezi olan Babil (Irak) ve Filistin coğrafyasındaki Yahudi âlimler, Mişna üzerine yorumlar yaparak kapalı noktaları açıklamaya gayret etmişlerdir. Bu girişim, biri Babil’de diğeri de Filistin’de olmak üzere iki farklı Mişna yorumunu ortaya çıkarmıştır. Bu yorumlara, gemara adı verilmektedir. Bu isimlendirmeden hareketle, Babil’deki Yahudi âlimlerin yaptığı açıklamalara Babil Gemarası, Filistin’dekilerin yaptığı açıklamalara da Filistin ya da Kudüs Gemarası adı verilmiştir. Her iki gemara da büyük ölçüde Aramicedir. Kudüs Gemarası’nın genel çerçevesi, Rabbi Yohanan bar Nafha (ö. 279) tarafından düzenlenmiş ve M.S. 450 civarlarında bu metne son hali verilmiştir. Babil Gemarası ise Rav Aşi (ö. 427) tarafından düzenlenmiş ve M.S. 550 civarlarında son halini almıştır. Gemara’da yorumlarına yer verilen âlimlere Amoraim adı verilmektedir. Gemaralar, el yazmaları üzerinden matbu hale getirilince el yazmalarındaki a ve b (recto-verso) sayfaları da muhafaza edilmiştir. Böyle olunca Gemaralardan yapılan alıntılarda sayfa numarası a veya b harfiyle bitmektedir. Bu da orijinal el yazmasında yaprağın ön yüzü ve arka yüzü anlamındadır. Örneğin, “Eruvin, 4a” veya “Sanhedrin, 38b” gibi.
Görüldüğü üzere Yahudi dinî literatüründe tek bir Mişna varken, iki tane Gemara vardır. Bir diğer ifadeyle, iki farklı coğrafyadaki Yahudi âlimler, Filistin coğrafyasında yazılan tek bir Mişna’ya yorum yapmışlardır. Böyle olunca Babil Gemarası, Babil Mişnası adı altında özel bir Mişna metnine değil, Filistin’de yazılan ortak bir metne yapılan açıklamalara işaret etmektedir. Ayrıca Babil Gemarası’nda her Mişna bölümünün gemarası yoktur. Örneğin, Mişna’nın Zeraim bölümündeki ziraatla ilgili hükümler, sadece Filistin topraklarındaki arazilerde geçerli olduğu için Babil’deki Yahudi bilginler bu Mişna bölümlerine açıklama (gemara) yapmamışlardır. Benzer şekilde Nezikin (cezalar) bölümünde yer alan Avot Mişnası, vecizelerden oluştuğu ve hukukî hükümler içermediği için gemarası yoktur. Yine Mişna’nın Taharot (temizlik) bölümü, Mabed’le ilgili ritüeller hakkında olup, MS. 70 yılında Mabed’in yıkılışının ardından geçersiz kaldığı için bu bölüme gemara yazılmamıştır. Bu şekilde, toplam altmış üç Mişna bölümünün, sadece otuz yedisinin Babil Talmudu’nda gemarası vardır. Filistin Talmudu’nda ise otuz dokuz Mişna bölümünün _gemara_sı vardır.
Peki, Talmud nedir? Mişna ve Gemara’nın bir araya gelmesinden mi oluşmaktadır? Genel kabul böyle olmakla birlikte konuyla ilgili ince bir ayrıntı söz konusudur. Talmud, Mişna ve Gemara’nın birleşmesinden oluşan külliyat olmayıp, Aramice bir kelime olan Gemara’nın, İbrani dilindeki karşılığıdır.[3] Bir diğer ifadeyle Gemara ve Talmud aynı metin için kullanılan biri Aramice diğeri İbranice iki farklı isimlendirmedir. Yahudi geleneğinde bu iki isimlendirme birbirleri yerine sıklıkla kullanılmıştır. Örneğin, Babil ve Filistin Gemarası, genellikle Babil ve Filistin Talmudu şeklinde kullanılmaktadır. Bu ifadelerden anlaşıldığı üzere, Babil Talmudu ifadesiyle kastedilen metin, Babil Gemarası’dır.[4] Zira Babil Mişnası diye bir metin yoktur.
Bu bilgiler ışığında; “Mişna+Gemara=Talmud” formulasyonun sağlıklı olmadığı görülmektedir. Fakat bugün, Amerika’nın önde gelen Yahudi akademisyenleri başta olmak üzere pek çok araştırmacı “Mişna+Gemara=Talmud” formulasyonunu kullanmaktadır. Peki, bu tür bir kullanım neden yaygınlaştı? Kanaatimizce bu kullanımda, matbaada basılan ilk Talmud nüshaları etkili olmuştur. 1455’te Gutenberg’in matbaada ilk eseri basmasını müteakip 1470’li yıllardan itibaren İtalya başta olmak üzere birçok Avrupa ülkesinde Yahudiler de matbaa işletmeye ya da Hıristiyanların matbaalarında editörlük yapmaya başlamışlardır. Matbaacılığın erken dönemlerinden itibaren Yahudi dinî literatürüne ait eserlerin yoğun bir şekilde basıldığı bilinmektedir. Bunlar arasında da Talmud gelmektedir. Erken dönemlerden itibaren basılan Talmudlarda (Babil ve Filistin/Kudüs), gemara hangi mişnayı açıklıyorsa ilgili mişnanın metni de aynı sayfa içerisinde basılmıştır. Bu tür bir tercih, pratik olarak okuyucuya kolaylık sağlaması amacıyla yapılmaktadır. Bu çerçevede bütün Talmud baskıları, Mişna’yı da içermektedir. Zira Mişna metinleri yer almadan sadece Gemaraların (yani Talmudların) basılması durumunda, ilgili mişnanın metnini kontrol etmek ve sağlıklı anlayabilmek için ayrıca bir Mişna kitabının açık olması ve takip edilmesi gerekmektedir. Talmud baskılarında bu tür bir zahmetten kaçınmak ve tek sayfada hem Mişna hem de onun açıklamasını (Gemara=Talmud) vermek suretiyle kolaylık sağlanmıştır. İlk dönem matbaalarında basılan Talmudlar (Gemaralar), böylelikle içerisinde Mişna ve Gemara’yı barındırmaktaydı. Baskılarda bu kitapların kapaklarına “Talmud” yazılmaktaydı. Zira bu kitaplar Gemaralar için basılmaktaydı. Fakat iki kapak arasına alınmış bu eserlerde Mişna da yer aldığı için “Mişna+Gemara=Talmud” şeklinde yaygın bir kanaat gelişmiştir.
Konuyla ilgili Yahudi geleneğinden birkaç örnek paylaşmak yerinde olacaktır. Örneğin İbn Meymun (ö. 1204), eserlerinde “Talmud’da denilmiştir ki…” şeklinde bir nakilde bulunduğunda, Gemara’dan alıntı yapmaktadır. O, bu ifadeleri kullandıktan sonra Mişna’dan alıntı yapmamaktadır. Yahudi âlimler Gemara’dan alıntı yaptıklarında “Talmud’da denilmiştir ki…” derken, Mişna’dan yaptıkları alıntılarda açıkça “Mişna’da belirtildiği üzere…” şeklinde ifadelere yer vermektedirler. Bu anlamda Yahudi bilginler, Gemara ve Talmud kelimelerini eşanlamlı olarak kullanmaktadırlar. İbn Meymun, Mişna ve Talmud kelimelerini peş peşe ayrı metinleri kastetmek için kullanmaktadır. Örneğin o, “mezkûretun fi’l-Mişna ve’t-Talmud (Mişna ve Talmud’da zikredilmiştir ki…)” ifadelerine yer vermektedir.[5] Eğer İbn Meymun’un zihninde Talmud, Mişna’yı da içeren bir metin olsaydı sadece şemsiye isim olarak Talmud demekle yetinebilirdi.[6] Özetle, Talmud ve Gemara, aynı dini metin için kullanılan biri Aramice diğeri İbranice isimdir.
Şimdi konuya dönelim:
İlk öncelikle Bakara 79, 80 ve 81′e bakalım:
Bakara 2/79 [7] -
Arapça:
فَوَيْلٌ لِّلَّذِينَ يَكْتُبُونَ الْكِتَابَ بِأَيْدِيهِمْ ثُمَّ يَقُولُونَ هَذَا مِنْ عِندِ اللّهِ لِيَشْتَرُواْ بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَوَيْلٌ لَّهُم مِّمَّا كَتَبَتْ أَيْدِيهِمْ وَوَيْلٌ لَّهُمْ مِّمَّا يَكْسِبُونَ
Transkript:
Fe veylun lillezine yektubunel kitabe bi eydihim summe yekulune haza min indillahi li yeşteru bihi semenen kalila, fe veylun lehum mimma ketebet eydihim ve veylun lehum mimma yeksibun.
Tercüme:
Yazıklar olsun o kimselere ki: Kitabı elleriyle yazıyorlar, sonra da az bir kazanç elde etmek için “Bu Allah’ın katındandır.” diyorlar. Yazıklar olsun onlara, elleriyle yazdıklarından dolayı. Yazıklar olsun onlara, kazandıklarından dolayı.
Bakara 2/80 [8] -
Arapça:
وَقَالُواْ لَن تَمَسَّنَا النَّارُ إِلاَّ أَيَّاماً مَّعْدُودَةً قُلْ أَتَّخَذْتُمْ عِندَ اللّهِ عَهْدًا فَلَن يُخْلِفَ اللّهُ عَهْدَهُ أَمْ تَقُولُونَ عَلَى اللّهِ مَا لاَ تَعْلَمُونَ
Transkript:
Ve kalu len temessenen naru illa eyyamen ma’dudeh, kul ettehaztum indallahi ahden fe len yuhlifallahu ahdehu em tekulune alallahi ma la ta’lemun.
Tercüme:
“Sayılı günlerin dışında, ateş bizi yakmaz.” dediler. De ki: “Allah’tan buna dair bir söz mü aldınız? Eğer böyle ise Allah, kesinlikle verdiği sözden dönmez. Yoksa, Allah’a karşı bilmediğiniz şeyleri mi söylüyorsunuz?”.
Bakara 2/81 [9] -
Arapça:
بَلَى مَن كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ
Transkript:
Bela men kesebe seyyieten ve ehatat bihi hatietuhu fe ulaike ashabun nar, hum fiha halidun.
Tercüme:
Hayır, kötülük yapıp da günahı kendisini kuşatan kimseler, işte onlar cehennemliklerdir. Onlar orada temelli kalıcıdırlar.
Şimdi Talmud Bavli (İbranice - תַּלְמוּד בבלי, Türkçe - Babil Talmudu) Shabbat 33b:7 ve Rosh Hashanah 17a:3′e bakalım:
Talmud Bavli, Shabbat 33b:7 [10] -
İbranice:
, חֲזוֹ אִינָשֵׁי דְּקָא כָּרְבִי וְזָרְעִי, אָמְרִין: מַנִּיחִין חַיֵּי עוֹלָם וְעוֹסְקִין בְּחַיֵּי שָׁעָה. כׇּל מָקוֹם שֶׁנּוֹתְנִין עֵינֵיהֶן מִיָּד נִשְׂרָף. יָצְתָה בַּת קוֹל וְאָמְרָה לָהֶם: לְהַחֲרִיב עוֹלָמִי יְצָאתֶם?! חִיזְרוּ לִמְעָרַתְכֶם! הֲדוּר אֲזוּל אִיתִּיבוּ תְּרֵיסַר יַרְחֵי שַׁתָּא. אָמְרִי: מִשְׁפַּט רְשָׁעִים בְּגֵיהִנָּם שְׁנֵים עָשָׂר חֹדֶשׁ. יָצְתָה בַּת קוֹל וְאָמְרָה: צְאוּ מִמְּעָרַתְכֶם! נְפַקוּ. כָּל הֵיכָא דַּהֲוָה מָחֵי רַבִּי אֶלְעָזָר, הֲוָה מַסֵּי רַבִּי שִׁמְעוֹן. אָמַר לוֹ: בְּנִי, דַּי לָעוֹלָם אֲנִי וְאַתָּה.
Transkript:
wò ʼiynáşé̌y dĕ̇qáʼ ká̇rĕbiy wĕzárĕʻiy, ʼámĕriyn: mani̇yẖiyn ẖayé̇y ʻwòlám wĕʻwòsĕqiyn bĕ̇ẖayé̇y şá̌ʻáh. kׇāl máqwòm şěṅwòţĕniyn ʻéynéyhen miyá̇d nişĕ̂ráp. yáẕĕţáh bȧţ qwòl wĕʼámĕráh láhem: lĕhaẖàriyb ʻwòlámiy yĕẕáʼţem?! ẖiyzĕrẇ limĕʻáraţĕkem! hàdẇr ʼàzẇl ʼiyţi̇ybẇ ţĕ̇réysar yarĕẖéy şǎţá̇ʼ. ʼámĕriy: mişĕ̌pȧt rĕşá̌ʻiym bĕ̇géyhiná̇m şĕ̌néym ʻáşá̂r ẖòdeş̌. yáẕĕţáh bȧţ qwòl wĕʼámĕráh: ẕĕʼẇ mimĕ̇ʻáraţĕkem! nĕpaqẇ. ká̇l héykáʼ dȧhàwáh máẖéy rabi̇y ʼelĕʻázár, hàwáh masé̇y rabi̇y şǐmĕʻwòn. ʼámar lwò: bĕ̇niy, dȧy láʻwòlám ʼàniy wĕʼaţá̇h.
Tercüme:
Mağaradan çıktılar ve çiftçilik yapan ve ekip süren insanları gördüler. Rabbi Şimon bar Yoḥai şöyle dedi: Bu insanlar Tora’yı inceleyerek sonsuz yaşamdan vazgeçiyorlar ve kendi geçimlerini sağlamak için dünya hayatına giriyorlar. Gemara, Rabbi Şimon ve oğlu Rabbi Elazar’ın gözlerini yönlendirdiği her yerin hemen yandığını anlatır. Bir İlahi Ses çıktı ve onlara şöyle dedi: Benim dünyamı yok etmek için mağaradan mı çıktın? Mağaranıza dönün. Yine gittiler ve on iki ay orada oturdular. Dediler ki: Cehennemdeki (Gehenna) kötülerin hükmü on iki ay sürer. Muhakkak ki günahları o zaman kefaret edildi. İlahi bir ses çıktı ve onlara dedi ki: Mağaranızdan çıkın. Ortaya çıktılar. Rabbi Elazar’ın vuracağı her yerde Rabbi Şimon iyileşirdi. Rabbi Şimon, Rabbi Elazar’a şöyle dedi: Oğlum, sen ve ben tüm dünya için yeterliyiz, çünkü ikimiz Tevrat’ı doğru bir şekilde çalışmakla meşgulüz.
Talmud Bavli, Rosh Hashanah 17a:3 [11] -
İbranice:
פּוֹשְׁעֵי יִשְׂרָאֵל בְּגוּפָן וּפוֹשְׁעֵי אוּמּוֹת הָעוֹלָם בְּגוּפָן יוֹרְדִין לְגֵיהִנָּם וְנִידּוֹנִין בָּהּ שְׁנֵים עָשָׂר חֹדֶשׁ לְאַחַר שְׁנֵים עָשָׂר חֹדֶשׁ גּוּפָן כָּלֶה וְנִשְׁמָתָן נִשְׂרֶפֶת וְרוּחַ מְפַזַּרְתָּן תַּחַת כַּפּוֹת רַגְלֵי צַדִּיקִים שֶׁנֶּאֱמַר וְעַסּוֹתֶם רְשָׁעִים כִּי יִהְיוּ אֵפֶר תַּחַת כַּפּוֹת רַגְלֵיכֶם
Transkript:
ṗwòşĕ̌ʻéy yişĕ̂ráʼél bĕ̇gẇpán ẇpwòşĕ̌ʻéy ʼẇṁwòţ háʻwòlám bĕ̇gẇpán ywòrĕdiyn lĕgéyhiná̇m wĕniyḋwòniyn bá̇ḣ şĕ̌néym ʻáşá̂r ẖòdeş̌ lĕʼaẖar şĕ̌néym ʻáşá̂r ẖòdeş̌ ġẇpán ká̇leh wĕnişĕ̌máţán nişĕ̂repeţ wĕrẇẖa mĕpazȧrĕţá̇n ţȧẖaţ kȧṗwòţ ragĕléy ẕadi̇yqiym şěnėʼèmar wĕʻaṡwòţem rĕşá̌ʻiym ki̇y yihĕyẇ ʼéper ţȧẖaţ kȧṗwòţ ragĕléykem
Tercüme:
Bedenleriyle günah işleyen asi Yahudiler ve bedenleriyle günah işleyen dünya milletlerinin asi halkı, cehenneme (Gehenna) iner ve orada on iki ay yargılanır. On iki ay sonra bedenleri tükenir, ruhları yakılır ve bir rüzgar onları doğruların ayaklarının altına savurur: “Ve sen kötülere ayak basacaksın; çünkü ayaklarınızın altında kül olacaklar ”(Malaki 3:21).
Shabbat 33b:7 ve Rosh Hashanah 17b:3′e göre (Rosh Hashanah 17b:3 özellikle) yahudiler 12 ay Gehenna’da (Cehennemde) kalacaklar. Bu ayetlere kadar öküz olayı geçiyor ve sonrakı ayetlerde ise İsrailoğullarına bir hatırlatma var. Yahudilerin elleri ile yazdığı şey ise Talmud olması muhtemel. Kur’an metninin Talmud’a cevap vermesi olasılık içindedir. Kısacası Kur’an, yahudi kültürüne ve özellikle Mişna ve Gemara öğretilerine yabancı değil diyebiliriz. Örnek bir tek bununla bitmiyor Kuranda Talmud ile illgili bir çok örüntü var. Yani Kur’an öyle basite indirgenecek bir kitap değil. Cevap verdiği ve hitap ettiği kitleyi bilmek hem tarihsel açıdan, hem de teolojik açıdan önemlidir.
(1) https://en.m.wikipedia.org/wiki/Talmud (indirmek isteyen olursa Babil Talmudu ve Yeruşalim Talmudu linkleri)
(2) https://en.wiktionary.org/wiki/%D7%AA%D7%9C%D7%9E%D7%95%D7%93
(3) Yasin Meral, “Talmud Mişna ve Gemara’dan mı Oluşmaktadır?”, İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 36, 2017, ss. 147-148
[1] Çıkış, 24:12; 34:27 cümleleri Sözlü Tevrat’a kaynak gösterilmektedir.
[2] Mişna, Avot, 1:1.
[3] Burada Talmud, dini bir literatür adı olarak kullanılmaktadır. Sözlük anlamıyla alındığında Talmud, dinî tedrisat yapmak anlamına gelir ki yazılı Tevrat başta olmak üzere Mişna ve Gemara çalışmak da bu kelimeyle birlikte kullanılır. Bu dinî tedrisata Talmud Tora adı verilmektedir.
[4] Talmudlar arasında en değerlisi, Babil Talmudu’dur ve Yahudiler için bağlayıcı açıklamalar içermektedir. Babil ya da Filistin (Kudüs) kelimelerinin Talmud için sıfat olarak kullanılmadığı durumlarda Babil Talmudu kastedilmektedir.
[5] Musa ibn Meymun, İggerot ha-Rambam, ed. Joshua Blau, Mekitsey Nirdamim Press, Kudüs 1989, s. 217; Yisthak Şilat (ed.), Hakdamot ha-Rambam le-Mişna, Şilat Press, Maale Adumim 1992, s. 340.
[6] Ortaçağ Yahudi bilginleri arasında Mişna ve Talmud’u bir arada ayrı metinler olarak zikreden yüzlerce örneğe rastladık. Burada Sadece İbn Meymun’dan örnek vermekle yetindik.
[7] https://acikkuran.com/2/79
[8] https://acikkuran.com/2/80
[9] https://acikkuran.com/2/81
[10] https://www.sefaria.org/Shabbat.33b?lang=bi
[11] https://www.sefaria.org/Rosh_Hashanah.17a?lang=bi
